Alğysöz

Jaƞa älıpbi negızındegı qazaq tılı emlesınıƞ erejelerı (Ereje) – latyn grafikasyndağy qazaq älıpbiı boiynşa dūrys jazudy körsetetın qūqyqtyq küşı bar qūjat. Sonymen qatar latynnegızdı jaƞa älıpbi boiynşa qazaq tılınıƞ orfografialyq normalaryn tūraqtandyratyn, dūrys jazu mädenietın qalyptastyratyn basty normativtı qağidalar bolyp sanalady. Erejede aldymen ūlttyq tıldıƞ jazu-syzumen bailanysty:

• - tıldıƞ jalğamalylyğy;
• - tıldıƞ yqşamdaluy;
• - tıl dybystarynyƞ ündestıgı;
• - dauyssyzdardyƞ bır-bırımen üilesımdılıgı, t.b. negızgı zaƞdylyqtary men erekşelıkterı eskerıldı.

Erejenıƞ negızgı ūstanymy üşın fonematikalyq prinsip basşylyqqa alyndy. Sonymen qatar qazaq ädebi tılınıƞ leksikalyq qūramyndağy köne jäne kırme tıldık qabattardyƞ keibır türlerınıƞ emlesıne qatysty dästürlı jäne fonetikalyq , al töl sözderdıƞ kürdelı türlerı üşın morfologialyq prinsip te qoldanyldy.

Erejede:

• - latyn negızdı älıpbi boiynşa qazaq tılı dybystarynyƞ mänın bıldıretın ärıpterdıƞ ündestıkpen, üilestıkpen jazylu normasy körsetıldı;
• - sözderdı bıryƞğai juan nemese jıƞışke jazu, soğan säikes qosymşalardyƞ juan nemese jıƞışke jalğanu ülgısı berıldı;
• - qosar dybystardy (ūu/üu, yi/ıi) dara ärıppen (u, i ärıpterımen) taƞbalaudyƞ ülgısı ūsynyldy;
• - qazaqtyƞ ädebi tılındegı emlesı qiyn sözderdıƞ orfografialanu erekşelıkterı körsetıldı;
• - latynnegızdı jaƞa älıpbide joq ö, i, s, ş, e, iu, ia, , ärıpterınıƞ jazylu balamasy berıldı;
• - beiündes buyndy kırme sözderge qosymşa jalğaudyƞ orfografialanu tärtıbı körsetıldı;
• - şettıldık sözderdıƞ orfografialanu ülgısı ūsynyldy;
• - bırıkken, kırıkken, tırkestı jäne qos sözderdıƞ emlesı, sondai-aq bas ärıppen jazylatyn ataulardyƞ jazyluy men tasymaldyƞ tärtıbı körsetıldı.

Ereje tüzude ūlttyq tıldıƞ erekşelıkterı men zaƞdylyqtaryna säikes boluy, dästürge ainalğan bazalyq normalardyƞ saqtaluy, tehnikalyq jaqtan qoldanuğa oƞtaily, jinaqy boluy, halyq tılınıƞ dybystyq qor äleuetınıƞ keƞırek qamtyluy, jahandanu ürdısınde jazu-syzudyƞ ūlttyq sipatynyƞ saqtaluy erekşe nazarğa alyndy. Sonymen bırge būğan deiıngı jazu täjıribesı, tūraqtalğan normalary, latynnegızdı älıpbidı qoldanğan jäne qoldana bastağan türkıtektes halyqtardyƞ emle täjıribelerı eskerıldı.

Būl Erejenıƞ bastapqy nūsqasyn tüzu jūmysy Bılım jäne ğylym ministrlıgı Ğylym komitetı Ahmet Baitūrsynūly atyndağy Tıl bılımı institutynda (İnstitut) atqaryldy.

İnstitut äzırlegen Ereje jobasy Qazaq tılı älıpbiın latyn grafikasyna köşıru jönındegı ūlttyq komisia janyndağy Orfografialyq jäne Ädıstemelık jūmys toptarynyƞ bırlesken ğylymi-praktikalyq seminar-keƞesterınde bırneşe märte qaralyp, talqylaudan ötkızıldı. Ş.Şaiahmetov atyndağy «Tıl-Qazyna» ūlttyq ğylymi-praktikalyq ortalyğy elımızdıƞ bırqatar öƞırınde eresekter, oquşylar, sondai-aq, oqytuşy-filologter arasynda synama-saualnama arqyly tekseruden, respublikadağy JOO-nyƞ oqytuşylary men tıltanuşy mamandarynyƞ täuelsız saraptamasynan ötkızıp, Erejege soƞğy redaksialau jūmystaryn jasap, köpşılık nazaryna ūsynyp otyr.

Qazaq emlesındegı tyƞ özgerıster, jaƞa qağidalar jäne olardyƞ ğylymi negızdemesı ortologialyq qūraldarda jan-jaqty qamtylady. Ereje latyn grafikasy negızındegı jaƞa ūlttyq qazaq älıpbiı boiynşa Orfografialyq, Orfoepialyq, Şettıldık sözder sözdıkterı, Emlesı qiyn sözder sözdıgı, Anyqtağyştar men Nūsqaulyqtar, basqa da ädıstemelık qūraldar tüzu men jasauda, mamandar daiarlauda ğylymi-normativtık tırek retınde alynatyn basty qūjat bolyp sanalady.

qazaq älıpbiı

Tırek ūğymdar

Anyqtauyştyq qatynas – zat pen qūbylystyƞ atauy bolatyn esım söz tırkesterı syƞarlarynyƞ arasyndağy aldyƞğysy anyqtaityn, soƞğysy anyqtalatyn qatynas.

Atauyştyq tırkes – syƞarlar arasyndağy bai­lanysy tūraqty, zat pen qūbylysty tura mağynada ataityn, bölek jazylatyn kürdelı söz.

Aşyq dauysty – jaqtyƞ keƞ aşyluy arqyly tek ünnıƞ qatysymen jasalatyn dybys.

Ärıp – dybystyƞ älıpbidegı grafikalyq taƞbasy.

Bırıkken söz – bırneşe tübırden bırıgıp, bır ğana zat pen qūbylystyƞ atauy bolatyn, bırge jazylatyn kürdelı söz.

Dybys – aitylymdağy eƞ kışı tıldık bırlık.

Emle – jazu normalaryn qalyptandyratyn erejeler jiyntyğy, orfografia.

İdiomalyq tırkes – daiyn küiınde qoldanylyp, bır ūğymdy bıldıretın, tūtas mağynasy qūramyndağy bırlıkterdıƞ ärqaisysynyƞ mağynasyna säikespeitın tūraqty tırkestıƞ türı.

Kömekşı esımder – zat esımderge tırkesıp, zattardyƞ keƞıstıktegı ornalasu qatynastaryn bıldıretın sözder.

Kürdeli söz – syƞarlary arasyndağy sintaksistık qatynas joiylyp, tūtasqan bırlık retınde bır mağynany bıldıretın, bır ğana morfologialyq, sintaksisik qyzmet atqaratyn, bırıkken, kırıkken, qos söz jäne atauyştyq tırkes türındegı sözder.

Kürdelı etıstık –ekı nemese odan da köp sözderden jasalyp, kürdelı qimyl-ärekettı ataityn, bölek jazylatyn sözder.

Kırme söz – qazaq tılınıƞ dybystyq zaƞdylyqtary boiynşa igerılıp jazylatyn özge tılden engen söz.

Kırıkken söz –ekı ne odan da köp sözden bırıgıp, syƞar jıgındegı dybystar ündesıp, üilese özgerıske ūşyrağan, qūramy sıƞısıp ketken sözder.

Qos söz – bır sözdıƞ qaitalanuynan ne sözderdıƞ qosarlanuynan jasalğan, defispen jazylatyn kürdelı söz.

Qosymşa – söz mağynasyn özgertetın, türlendıretın, söz ben sözdı bailanystyratyn gramatikalyq bırlık.

Qysqarğan söz – kürdelı ataulardyƞ qysqartylyp jazylğan türı.

Leksikalanğan tırkes – frazeologialyq mağynasynan qol üzgen, sintaksistık qatynas kömeskılengen, jeke söz ornyna jüretın leksikalyq bırlık.

Morfologialyq prinsip – jeke sözdıƞ jäne kürdelı söz syƞarlarynyƞ tübır tūlğasy saqtalyp jazylatyn emle ūstanymy.

Täueldık jalğau – bır zattyƞ basqa zatqa nemese bıreuge täueldı, menşıktı ekenın bıldıretın qosymşa.

Tübır söz – sözdıƞ ärı qarai bölşekteuge kelmeitın, mağynaly negızgı bölıgı.

Tıl ündestıgı –qazaq tılındegı bırınşı buynnyƞ ündesımıne qarai sözderdıƞ bıryƞğai juan, ne bıryƞğai jıƞışke aitylatyn negızgı dybystyq zaƞdylyğy.

Fonema – sözder men morfemalardy bır-bırınen mağyna jäne forma jağynan ajyratatyn tıldıƞ dybystyq jüiesındegı negızgı tiptık bırlık.

Fonematikalyq prinsip – fonemanyƞ negızgı reƞkı saqtalyp jazylatyn emle ūstanymy.

Şettıldık söz – jazba tūrpaty tüpnūsqasynan ülken aiyrmasy bolmaityn özge tılden engen söz.

Derek közı: Egemen Qazaqstan