Emle erejeler. VI tarau
Bas ärıp emlesı
Qosymşalardyƞ jalğanuy
§50. Ärbır jaƞa söilem bas ärıppen jazylady: Qonaqúıde, dóńgelek ústel ústinde qyzǵylt, kúńgirt sáýlesi bar tas sham janyp tur. Qyryn otyrǵan ákesiniń úlken kesek pishini Abaıǵa jartylaı ǵana kórinedi (M.Áýezov).
§51. Öleƞnıƞ ärbır joly bas ärıpten bastalady:
- Paıda oılama, ar oıla,
- Talap qyl artyq bilýge.
- Artyq bilim kitapta,
- Erinbeı oqyp kórýge (Abaı).
Jalqy esımder emlesı
§52. Kısınıƞ aty, äkesınıƞ aty, tegı bas ärıppen jazylady: Dýlat Saǵynuly Berdáli, Qyrmyzy Nábıqyzy Seıdimbek.
§53. Kısı esımderıne jäne -ov, -ev jūrnağymen aiaqtalğan kısınıƞ tegıne qosymşa tübır sözdıƞ soƞğy buynyna säikes ündesıp jalğanady: Álıhannyń, Álıhanǵa; Kúnsulýdyń, Kúnsulýǵa; Nábıevanyń, Nábıevke; Baıǵaraevanyń, Baıǵaraevqa.
E s k e r t u. Soƞğy buyny á-men aiaqtalğan kısı esımderıne qosymşalar §16 boiynşa juan jalğanady: Kúlásh-qa, Kúláı-ǵa, Bilál-ǵa.
§54. Ekı sözden qūralğan kısı esımderı bırge jazylady: Tóremurat, Aısáýle, Saqypjamal, Ábilqasym, Qasymjomart, Batyrhan, Tursynzada, Nurǵalı, Aıgúl, Aqbala, Aqylbek, Jaqsybaı, Shárbaný, Toqqoja, Nurbıke, Nuraıym, Nurdildá, Bıbihanym, Asyljan, Ahmetqazy.
§55. Kısı esımderı syƞarlarynyƞ jıgındegı dybystar aitylymyna säikes jazylady: Aıǵyz, Baıgeldi, Jumaǵul, Qaragóz, Kenjáli, Bıbajar, Qojahmet.
§56. Arab, parsy tılınen engen kısı esımderı qazaq tılınıƞ dybystyq zaƞdylyğyna säikes jazylady: Ysqaq, Yrysjan, Yrysaldy, Ysmaıyl nemese Symaıyl, Muhambet, Ybyraıym, Bátıma, Qasen, Qusaıyn, Qadısha, Pazyl, Ábdiqadir, Álbeıbarys.
§57. Tarihi tūlğa esımderındegı kömekşı sözder söz basynda bas ärıppen, söz ortasynda kışı ärıppen defis arqyly jazylady: Ábýnasyr ál-Farabı, Leonardo da Vınchı, Janna d’Ark, Fon der Gols, Lıýdvıg van Bethoven, Ál-Farabıdiń murasy barlyq túrki halyqtaryna ortaq. Körsetılgen esımderge qosymşalar buyn ündesımıne säikes jalğanady: Leonardo da Vınchı (-diń, -ge); Fon der Gols (-tyń, -qa); Vılgelm fon Gýmboldt (-tyń, -qa).
§58. Ertegı, mif keiıpkerlerınıƞ attary bas ärıppen jäne bırge jazylady: Jelaıaq, Jeztyrnaq, Saqqulaq, Taýsoǵar.
§59. Qūramynda bı, jyraý, ata, ana, batyr, abyz, aqyn, bahadúr, han, seri, sal, datqa, sultan, qajy, sulý, begim, hanym, myrza sözderı bar ūlttyq-mädeni qoğamdastyqqa tanymal kısı esımderınıƞ aldyƞğy syƞary – bas ärıppen, ekınşı syƞary kışı ärıppen bölek jazylady: Móńke bı, Buqar jyraý, Adam ata, Haýa ana, Qorqyt ata, Domalaq ana, Jalańtós batyr, Baıserke abyz, Dýlat aqyn, Ábilǵazy bahadúr, Abylaı han, Aqan seri, Birjan sal, Baızaq datqa, Baraq sultan, Qunanbaı qajy, Baıan sulý, Aısheker hanym, Rabıa begim.
§60. Dästürlı mädeniette erekşe oryn alğan kısı esımderınıƞ aldynda qoldanylatyn tūraqty epitetter bas ärıppen jazylady: Úkili Ybyraı, Qyz Jibek, Máshhúr Júsip, Qazdaýysty Qazybek bı, Er Tarǵyn, Qaraqypshaq Qobylandy, Jaıaý Musa, Er Tóstik.
§61. Januarlar men qūstarğa qoiylğan kürdelı ataular bas ärıppen jäne bırge jazylady: Aıtóbel, Qoıankók; Bóribasar, Aqtós, Qaratorǵaı.
Jer bederı, aspan denelerı ataularynyƞ emlesı
§62. Geografialyq jäne astronomialyq ataular bas ärıppen jazylady: Alataý, Jetisý, Ertis, Jaıyq; Kún, Aı, Jer, Sholpan, Jetiqaraqshy, Súmbile, Úrker.
§63. Muhıt, asý, aral, qum t.b. sözdermen keletın jer-su jäne astronomialyq ataulardyƞ bastapqy syƞary bas ärıppen jazylady: Qara teńiz, Tynyq muhıty, Kúngeı asýy, Barsakelmes araly, Borsyq qumy.
§64. Tūraqty anyqtauyş arqyly qalyptasqan kürdelı jer-su ataularynyƞ ekı syƞary da bas ärıppen jäne bölek jazylady: Kishi Azıa, Ortalyq Qazaqstan, Batys Qazaqstan, Qıyr Shyǵys, Taýly Altaı.
§65. Kürdelı jer-su ataulary bas ärıppen, tübır tūlğasy saqtalyp, bırıktırılıp jazylady: Araltóbe, Úsharal, Kókshetaý, Betpaqdala, Jarkent, Marqakól, Saryarqa, Saryaǵash, Jańaarqa.
§66. Qosarlanğan jer-su atauynyƞ ekı syƞary da bas ärıppen, defis arqyly jazylady: Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy, Úıtas-Aıdos jerasty sýy, Saıram-Ógem ulttyq parki, Balqash-Alakól oıysy.
Kürdelı ataular emlesı
§67. Memleket jäne eƞ joğarğy memlekettık basqaru organdary men lauazym ataulary bas ärıppen jazylady: Qazaqstan Respýblıkasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti. Bıraq memlekettık lauazym ataularyndağy hatshy, mınıstr, depýtat, ákim, orynbasar, basshy, tóraǵa sözderı kışı ärıppen jazylady: Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik hatshysy, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń depýtaty, Túrkistan oblysynyń ákimi, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti ákimshiligi basshysynyń orynbasary, Ádistemelik bólim basshysy, Til komıtetiniń tóraǵasy.
§68. Memlekettık äkımşılık-basqaru organdary (ministrlık, komitet, departament, kodeks t.b.), zaƞnamalyq qūjattar kürdelı ataularynyƞ bırınşı sözı bas ärıppen jazylady: Qarjy mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Ishki ister mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrliginiń Memlekettik múlik jáne jekeshelendirý jónindegi komıteti, Qazaqstan Respýblıkasy Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstrliginiń Aqparattandyrý departamenti, Qazaqstan Respýblıkasynyń Eńbek kodeksi.
§69. Oqu orny, ğylymi mekeme, qoğamdyq ūiym, öner ortalyqtarynyƞ jäne olardyƞ qūrylymdyq bölımşelerınıƞ ataulary bas ärıppen jazylady: Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty, Qazaqstan Sýretshiler odaǵy, Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatry, Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń Tarıh fakúlteti, Shyǵystaný fakúltetiniń Shyǵys fılologıasy kafedrasy; Til bilimi ınstıtýtynyń Til mádenıeti bólimi, Jazýshylar odaǵy Kórkem ádebıet bólimi, Til bilimi ınstıtýtynyń Ǵylymı keńesi.
§70. Ğimarat, eskertkış, körkem ädebiet, muzyka, säulet, öner tuyndylary ataularynyƞ alğaşqy sözı bas ärıppen jazylady: Beıbitshilik pen kelisim saraıy, Qazmedıa ortalyǵy, Táýelsizdik saraıy, Áziret Sultan meshiti, I.Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogıasy, «Alasapyran» romany, «Aıqyn» gazeti, «Qazdar qaıtqanda» áni, «Máńgilik el» monýmenti.
§71.Maƞyzdy tarihi oqiğalardyƞ, mereke ataularynyƞ bırınşı sözı bas ärıppen jazylady: Aqtaban shubyryndy, Jeltoqsan kóterilisi, Qurban aıt, Naýryz meıramy, Qazaqstan halqynyń birligi kúni, Bilim kúni.
§72. Memlekettık marapattar, ataqtar bas ärıppen jazylady: Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, «Halyq qaharmany» ataǵy, «Altyn qyran» ordeni, «Eren eńbegi úshin» medali, «Altyn alqa» tósbelgisi.
Derek közı: Egemen Qazaqstan