Emle erejeler. VIII tarau

Şettıldık sözder emlesı

§76. Şettıldık bırqatar sözder tüpnūsqasyna ūqsas jazylady, olarğa qosymşa buyn ündestıgıne säikes jalğanady: moderator (-dyń, -y, -ǵa, -lar), marker (-diń, -i, -ge, -ler), stepler (-diń, -i, -ge, -ler), vaýcher (-diń, -i, -ge, -ler), sýpervaızer (-diń, -i, -ge, -ler), banknot (-tyń, -y, -qa, -tar), bankomat (-tyń, -y, -qa, -tar), planshet (-tiń, -i, -ke, -ter), onlaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), oflaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), dızaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), barmen (-niń, -i, -ge, -der), resepshn (-niń, -i, -ge, -der), skrınshot (-tyń, -y, -qa, -tar), blokbaster (-diń, -i, -ge, -ler).

§77. Bırqatar kırme sözder aityluy boiynşa jazylady: taýar, nómir, poshta, kástóm, pálte, poıyz, sıez, slesir, vedimis, vedimistik, ketchúp.

§78. ö ärpı ó ärpımen taƞbalanady. Qosymşa soƞğy buynnyƞ ündesımıne säikes jalğanady: manóvr (-diń, -i, -ge, -ler), brýselóz (-diń, -i, -ge, -der), aktór (-diń, -i, -ge, -ler), amóba (-nyń, -ny, -ǵa, -lar), dırıjór (-diń, -i, -ge, -ler), rejısór (-diń, -i, -ge, -ler).

§79. s ärpı jäne s ärıp tırkesı s ärpı arqyly jazylady: sırk, sement; desımetr, proporsıonal, kvars, korporasıa, senarı, abses, plebısıt.

§80. ş ärpı sh ärpımen jazylady: ýchılıshe, praporshık, borsh, shı (tağam). borsh, shı (şi, nazvanie edy).

§81. e ärpı e ärpımen jazylady: element, elevator, poetıka, koefısent.

§82. iu ärpı ú ärpımen jazylady: parashút, absolút, glúkoza, debút, prodúser, lúks, valúta, búdjet, búro, sújet, búleten, fúchers, kompúter, tútor, konúktýra, konúktıvıt. Qosymşalar soƞğy buynnyƞ ündesımıne säikes jalğanady.

§83. ia ärpı á ärpımen jazylady: zarád, knáz, narád, razrád, grıláj. Qosymşa §16 boiynşa jalğanady.

E s k e r t u. i (ı) ärpınen keiın tūrğan ia-nyƞ ornyna a jazylady : aksıa, alergıa, hımıa, gımnazıa.

§84. Jıƞışkelık belgısı () bar buynğa jıƞışke dauystylardyƞ ärpı jazylady, qosymşalar tübırdıƞ soƞğy buynyna ündesıp jalğanady () eskerılmeidı: alkogó l (-diń , -i, -ge, -der), ansá mbl (-diń , -i, -ge, -der), asfá lt (-tiń , -i, -qa, -ta), á lbatros (-tyń , -y, -qa, -tar), á lbom (-nyń , -y, -ǵ a, -dar), á lfa (-nyń , -ǵ a), á lmanah (-tyń , -y, -qa, -tar), á lpınıs (-tiń , -i, -ke, -ter), á lt (-tiń , -i, -ke), á lternatıv (-tiń , -i, -ke, -ter), á ltron (-nyń , -y, -ǵ a, -dar), bá lzam (-nyń , -y, -ǵ a, -dar), bataló n (-niń , -i, -ge, -der), bú ldog (-tyń , -y, -qa, -tar), bú ldozer (-diń , -i, -ge, -ler), dú bl (-diń , -i, -ge, -der), gó lf (-tiń , -i, -ke, -ter), gastró l (-diń , -i, -ge, -der), kú lt (-tiń , -i, -ke), kobá lt (-tiń , -i, -qa, -tar), koró l (-diń , -i, -ge, -der), medaló n (-niń , -i, -ge, -der), mú ltfılm (-niń , -i, -ge, -der), ó s (-tiń , -i, -ke, -ter), pá lma (-nyń , -sy, -ǵ a, -lar), paról (-diń , -i, -ge, -der), pú lt (-tiń , -i, -ke, -ter), roıál (-diń , -i, -ǵ a, -dar), rú bl (-diń , -i, -ge, -der), sırkú l (-diń , -i, -ge, -der), vá ls (-tiń , -i, -ke, -ter), vestıbú l (-diń , -i, -ge, -der), vó lfram (-nyń , -y, -ǵ a, -dar), vó lt (-tiń , -i, -ke), fakú ltet (-tiń , -i, -ke, -ter), festıvá l (-diń , -i, -ǵ a, -dar), fó lklor (-dyń , -y, -ǵ a, -lar).

E s k e r t u.Jıƞışkelık belgısı () tūrğan buynda e, i ärıpterı bolsa, būl belgı eskerılmeidı: bron (-nyń, -y, -ǵa, -dar), monastyr (-dyń, -y, -ǵa, -lar), gýash (-tyń, -y, -qa, -tar), týsh (-tyń, -y, -qa, -tar).

§85. Aiyru belgısı () eskerıl- meidı, qosymşalar soƞğy buyn ündesımıne säikes jalğanady: sýbekt, obekt, ıneksıa, feldeger, adektıv .

§87.j ärıp tırkesı bar sözderde d ärpı tüsırılıp, qosymşalar ündestık zaƞy boiynşa jazylady: menejer (-diń, -i, -ge, -ler), jınsy (-nyń, -sy, -ǵa, -lar), jentılmen (-niń, -i, -ge, -der).

E s k e r t u. -j ärıp tırkesınıƞ arasynan buyn jıgı ötetın jäne söz mağynasy özgeretın jağdaida d ärpı saqtalyp jazylady: búdjet, lodjy.

§88. Söz soƞyndağy qaitalanğan qosar ärıptıƞ bıreuı tüsırıledı: klas (-tyń, -y, -qa, -tar), hol (-dyń, -y, -ǵa, -dar), bal (-dyń, -y, -ǵa,-dar).

§89.Söz ortasyndağy qaitalama ss, mm, ll, tt, ff, nn, bb, rr, pp, gg, dd, kk, uu dybystaryn bıldıretın ärıpterdıƞ bırı tüsırılıp jazylady: patıson, komısar, resor, profesor, prosesor, asonans, dısonans, dısıdent; gramatıka, komýna, ımýnogen, ımıgrant, programıs, mamologıa, sımetrıa, amıak, anagram, kardıogram; metalýrgıa, elıps, elınızm, kolej, sılabýs, koloıd, bılıard, brýselóz, talı, kolokvıým, trıler, alofon, troleıbýs, alúzıa; kotej, atestat; efekt, efýzıa, afekt, afrıkat, koefısent; týnel, aneksıa, anotasıa, baner, tenıs, konotat; abrevıatýra, gıbon, korespondent, popýrı, sparıń, korektor, korozıa, presýpozısia, aparatýra, aplıkasıa, ıpodrom, opozısıa, oponent; aglútınatıv, sýgestıa; adıtıv; akaýnt, akord, akredıtasıa, hokeı, ındıvıdým.

E s k e r t u. Söz mağynasy özgeretın jağdaida ss, mm, ll, tt, nn, bb, rr, pp, dd, kk ärıpterı saqtalyp jazylady: esse, mass-medıa, massa; sammıt, ballada, mıllıgram; getto, netto; tonna, vanna; súrrealızm, ırrasıonal, ırreal; trýppa; býdda, býddısm; ekker.

§90. i-men aiaqtalğan sözderdıƞ soƞynda bır ğana ı ärpı jazylady: kalı, alúmını, natrı, kafeterı, komentarı, realı.

§91. Şettıldık sözderdıƞ soƞyndağy a ärpı söz mağynasyna äser etpegen jağdaida tüsırılıp jazylady. Qosymşalar soƞğy buynğa üilesıp jalğanady: kordınat (-tyń , -y, -qa, -tar), kapsý l (-dyń , -y, -ǵ a, -dar), kardıogram (-nyń , -y, -ǵ a, -dar), fonem (-niń , -i, -ge, -der), morfem (-niń , -i, -ge, -der), leksem (-niń , -i, -ge, -der), orfogram (-nyń , -y, -ǵ a, -dar). Bıraq matematıka, pedagogıka, statıstıka, mehanıka bolyp jazylady.

§92. -ct, -st ärıp tırkesterıne bıtken sözderdıƞ soƞğysy (lary) tüsırılıp jazylady, qosymşalar ündestık zaƞyna säikes jalğanady: ekonomıs (-tiń , -i, -ke, -ter), komýnıs (-tiń , -i, -ke, -ter), manıfes (-tiń , -i, -ke, -ter), týrıs (-tiń , -i, -ke, -ter), poves (-tiń , -i, -ke, -ter).

§93. p, h ärıpterıne aiaqtalğan şettıldık sözderge täueldık jalğauy jalğanğanda, p, h ärıpterı ūiaƞdanbaidy jäne qosymşalar juan jalğanady: arhetıp – arhetıpi, stereotıp – stereotıpi, sheıh – sheıhy, shtrıh – shtrıhy; seh (-tyń , -y, -qa, -tar), sheıh (-tyń , -y, -qa, -tar), shtrıh (-tyń , -y, -qa, -tar).

§94. -og ärıp tırkesımen aiaqtalatyn sözderge qosymşalar juan jalğanady: pedagog-tar, pedagog-y, dıalog-tar, dıalog-y, ekolog-tar, ekolog-y.

§95. -rk, -rg, -ks, -lk, -kl, -nk ärıp tırkesterıne bıtken sözderge qosymşalar jıƞışke jalğanady: ocherk (-tiń , -i, -ke, -ter), hırý rg (-tiń , -i, -ke, -ter), metalý rg (-tiń , -i, -ke, -ter), polk (-tiń , -i, -ke, -ter), sıkl (-diń , -i, -ge, -der), bank (-tiń , -i, -ke, -ter), tank (-tiń , -i, -ke, -ter).

§96. -kt, -sk, -nkt, -pt, -mp, -mb, -ft ärıp tırkesıne bı- tetın sözderge qosymşa y, i dänekerı arqyly, al -kt, -sk, -nkt siaqty qūramynda k ärpı barlaryna tek jıƞışke, basqalaryna soƞğy buyn ündesımıne qarai ne juan, ne jıƞışke jalğanady: faktige, faktisi; obektige, obektisi; dıskige, dıskisi; pýnktige, pýnktisı; akseptige, akseptisi; Olımpige, Olımpisi, rombyǵa, rombysy; shrıftige, shrıftisı.

§97. Söz soƞyndağy -ng ärıp tırkesı ń ärpımen jazylady, qosymşalar ündestık zaƞyna säikes jalğanady: parkıń (-niń, -ge, -i, -der), boýlıń (-niń, -ge, -i, -der), brıfıń (-niń, -ge, -i, -der), reıtıń (-niń, -ge, -i, -der).

§98. Ağylşyn tılındegı tüpnūsqasynda w ärpımen bastalatyn keibır sözder ý ärpımen jazylady: ýatsap, ýıkı, ýıkıpedıa, ýeb-saıt.

Derek közı: Egemen Qazaqstan