Emle erejeler. II tarau
Tübır sözder emlesı
Qosymşalardyƞ jalğanuy
Tübır sözder emlesı
Qazaq tılınde tübır sözder tıl ündestıgı boiynşa jazylady.
§11. Töl sözder bıryƞğai juan ne jıƞışke ündesımmen jazylady: azamat, yntymaq, bosaǵa, turmys; ásem, memleket, izet, úmit, sóılem. Al keibır kırme sözderde tıl ündestıgı saqtalmai jazylady: quzıret, qudıret, muǵalim, qyzmet, qoshemet, aqıret, qasıet, qadir, kitap, taýqımet, qazıret.
§12. Sözderdıƞ jäne kürdelı sözder men söz tırkesterı syƞarlarynyƞ tübır tūlğasy saqtalyp jazylady: qulyn (qulun emes), júzim (júzúm emes), kóılek (kóılók emes), júrek (júrók emes), oryndyq (orunduq emes), kók oramal (kóg oramal emes), aq ala (aǵ ala emes), aq aıý (aǵ aıý emes); bara almaımyn (baralmaımyn emes), barsa ıgi edi (barsıgedi emes), baryp pa eken (baryppeken emes), kele jatyr (kelatyr emes), kúnkóris, kúnbaǵys, shekara, qyrkúıek, kókónis.
Qosymşalardyƞ jalğanuy
§13. Qosymşalar tübırdıƞ soƞğy buynyndağy dauysty dybystyƞ ündesımıne qarai ne juan, ne jıƞışke jalğanady: jumys-shy-lar-dyń, qart-tar-dyń, baqsha-myz-da; mekeme-de, bereke-si, teńiz-shi-ler; kitap-tyń, qudiret-ke, muǵalim-niń; kógal-ǵa, kógoraı-ǵa.
§14. Sözdıƞ soƞğy dybysy qataƞ bolsa, qosymşalar qataƞnan, al dauysty, ūiaƞ nemese ündı bolsa, qosymşalar ūiaƞ ne ündıden bastalyp jalğanady: halyq-qa, qyrat-tar, mektep-ke, kólik-pen; táj-ge, qaryz-ǵa, juldyz-dar; tań-ǵa, pán-der, tal-dyń, kól-ge, bala-ǵa, bala-lar, áje-ge, áje-niń.
§15. Tübırdıƞ soƞğy buynynda ündı dauyssyz dybystan keiın tūrğan y, i ärıpterı täueldık qosymşasy jalğanğanda tüsırılıp jazylady. Mysaly: aýyl – aýly, daýys – daýsy, erin – erni, halyq – halqy, oryn – orny, ǵuryp – ǵurpy, qyryq – qyrqy (qyrqyn beru), kórik – kórki (bet-ajar), árip – árpi, naryq – narqy (bağasy), paryq – parqy, qulyq – qulqy, oıyn - oıyny.
E s k e r t u. Mağynasyna nūqsan keletın sözderde y, i tüsırılmei jazylady. Mysaly: qulyq – qulyǵy; kórik – kórigi (ūstanyƞ qūraly); qalyp – qalyby (nannyƞ qalyby); qyryq – qyryǵy (sandyq mağyna); naryq – naryǵy (termin), .
§16. Soƞğy buynynda á ärpı jazylatyn tübır sözderge aşyq dauystylarmen keletın qosymşalar ğana juan jalğanady: kúnásina, kúnásinan, kýásina, kýásinan, kúnáǵa, kúnádan, kinálaý, shúbálaný, kýáǵa, kýádan, kúmánǵa, kúmándaný.
§17. s, z, j dybystaryna aiaqtalatyn sözderge s, sh dauyssyzdarynan bastalatyn qosymşa jalğanğanda, tübır saqtalyp jazylady: basshy (bashshy emes), qussha (qushsha emes), tuzsyz (tussyz emes), sózsiz (sóssiz emes), aýyzsha (aýyshsha emes), tájsiz (táshsiz emes).
§18. n dybysyna aiaqtalatyn sözderge b, g, ǵ, m dauyssyzdarynan bastalatyn qosymşa jalğanğanda, tübırdıƞ negızgı tūlğasy saqtalyp jazylady: burynǵy (buryńǵy emes), janǵa (jańǵa emes), qaýynǵa (qaýyńǵa emes), túngi (túńgi emes), tómengi (tómeńgi emes), júgenge (júgeńge emes), janbaıdy (jambaıdy emes), kónbedi (kómbedi emes), senbeıdi (sembeıdi emes), saımanmen (saımammen emes).
§19. Söz soƞyndağy k, q, p ärıpterı täueldık jalğauy nemese kösemşenıƞ -a, -e, -ı jūrnağy jalğanğanda, g, ǵ, b ( ý) bolyp jazylady: júrek – júregi, súıek – súıegi, kúrek – kúregi; qazaq – qazaǵy, baıraq – baıraǵy, taraq – taraǵy; kitap – kitaby, aspap – aspaby, lep – lebi; ek – egedi, tók – tógedi; taq – taǵady, baq – baǵady; kep – kebedi, keýip, jap – jabady, jaýyp, tap – tabady, taýyp. Bıraq sap – sapy, sapynda, tarap – tarapy tärızdı sözderdıƞ tübır tūlğasy saqtalyp jazylady.
§20. Ekınşı syƞary basy, asy, aǵasy, anasy tūlğalarymen kelgen bırıkken sözderde qosymşa sözdıƞ täueldık formasyna jalğanady: Elbasyna, Elbasyn, otbasyna, otbasyn, otbasylar, qonaqasyna, qonaqasyn, qonaqasylar, otaǵasyna, otaǵasyn, otaǵasylar, myńbasyn, myńbasyna, myńbasylar. Täueldık jalğauynyƞ III jağy jalğanbaidy.
§21. Tübır sözge -hana, nama, -góı, -qoı, -kez, -kesh, -paz, -ger, -ker, -tal, -dar, -qor tärızdı arab, parsy tılınen engen jäne -kúnem, -niki (-diki, -tiki), -men (-ben, -pen) tärızdı töl qosymşalar sözdıƞ soƞğy buynynyƞ juan-jıƞışkelıgıne qaramai jalğanady: kitaphana, ádisnama, emhana; danagóı, aqylgóı; sánqoı, áýesqoı; arbakesh, baıshykesh; jıhankez; ónerpaz, bilimpaz; zańger, saýdager; kásipker, qaıratker; sezimtal, uǵymtal; dindar, qaryzdar; mansapqor, jemqor; paıdakúnem; ataniki, aýyldiki, qazaqtıkı; qoǵammen, ultpen, qyzben.
Derek közı: Egemen Qazaqstan